Interview met Hans Leijtens in het FD

Gepubliceerd op: 6-1-2024

Frontex-baas Hans Leijtens: ‘Ik wil weleens weten wat de grote strategie voor het migratiebeleid is’

Hans Leijtens (60) staat sinds maart 2023 aan het hoofd van het veelgeplaagde grensbewakingsagentschap Frontex. De Nederlander moet er orde op zaken stellen na verhalen over misstanden en ‘pushbacks’. En dat terwijl er afgelopen jaar een recordaantal illegale migranten de EU binnenkwam. ‘Terugkeer is het sluitstuk.’

In het kort

Oud-commandant van de Koninklijke Marechaussee Hans Leijtens is uitvoerend directeur bij het Europese grens- en kustbewakingsagentschap Frontex in Warschau.
Het wordt allemaal transparanter, heeft Leijtens de kritische Europarlementariërs bij zijn aantreden beloofd.
Maar: ‘Wat we kunnen doen als Frontex is in zekere zin beperkt.’
Het zijn tien heftige maanden geweest voor luitenant-generaal Hans Leijtens. Afgelopen maart trad de oud-commandant van de Koninklijke Marechaussee aan als uitvoerend directeur bij het Europese grens- en kustbewakingsagentschap Frontex in Warschau. Zijn voorganger Fabrice Leggeri had in april 2022 de eer aan zichzelf gehouden, nadat het Europese bureau voor fraudebestrijding Olaf een vernietigend rapport over zijn rol binnen Frontex had gepubliceerd.
Het agentschap zou onder meer het bewijs hebben verdoezeld dat EU-landen als Griekenland zich schuldig maken aan onwettige ‘pushbacks’. Hierbij duwen grenswachten migranten terug over de grens met niet-EU-lidstaten voordat zij asiel kunnen aanvragen. Dit is strijdig met de Europese verdragen. Frontex-medewerkers zouden daarvan bewust hebben weggekeken, klaagden ook mensenrechtenorganisaties. Verder zou de toenmalige Frontex-leiding het eigen personeel hebben geïntimideerd.
Leijtens heeft sinds 1 maart 2023 de lastige taak om de zwaar gebutste reputatie van het agentschap weer op te vijzelen en het vertrouwen van het personeel, hulporganisaties én het Europees Parlement in Frontex te herstellen. Het wordt allemaal transparanter, heeft Leijtens de kritische Europarlementariërs bij zijn aantreden beloofd. Eerder keurde het Europarlement herhaaldelijk de jaarbegroting van Frontex af uit onvrede over alle (vermeende) misstanden. Tegelijkertijd kán Leijtens niet louter achteromkijken.
Frontex, dat nu al het grootste van alle agentschappen van de Europese Unie is, moet conform Europese afspraken tot en met 2027 doorgroeien naar tienduizend grenswachten en een jaarbegroting van €1 mrd. Vorig jaar bedroeg het budget al €845 mln, terwijl dit bij de oprichting van Frontex in 2005 nog slechts €6 mln was. Inmiddels heeft Frontex vliegtuigen, satellieten, radars, schepen, voertuigen en drones tot zijn beschikking om grensbewegingen in de gaten te houden.
Het tekent de toenemende wens van de Europese Unie om de aartsmoeilijke migratieproblematiek in goede banen te leiden, zeker in aanloop naar de Europese verkiezingen in juni. Veel kiezers maken zich zorgen over de toestroom van irreguliere migranten. In 2023 kwamen ruim 255.000 van hen vooral met gammele bootjes via de Middellandse Zee Europa binnen. Dat was het hoogste aantal sinds de migratiecrisis van 2015 en 2016. Uiterst rechtse en eurosceptische partijen varen wel bij de angst hiervoor.
Links ergert zich er dan weer aan dat Frontex drama’s zoals de verdrinkingsdood van ruim zeshonderd asielzoekers op de gekapseisde migrantenboot Adriana ter hoogte van het Griekse dorp Pylos deze zomer niet heeft kunnen voorkomen. Het onderzoek hiernaar van de Europese Ombudsman loopt nog. ‘Bij Frontex is het werk nooit af’, verzucht Leijtens per videoverbinding vanuit zijn werkkamer in Warschau. ‘Je bent nooit klaar.’
U beloofde het fel bekritiseerde Frontex in rustiger vaarwater te brengen. Slaagt u daarin?
‘Er is niet een knop die je kunt aan- en uitzetten, je moet de organisatie constant aandacht geven en kijken wat dit doet met het vertrouwen. Ik probeer zelf het goede voorbeeld te geven door open te zijn, daar waar dat kan. En het kan eigenlijk altijd. Zo heb ik met het Europarlement (EP, red.) afgesproken dat Frontex elk kwartaal een dashboard met informatie aanlevert. Intern ben ik vanaf mijn tweede dag begonnen met town hall meetings. Daar is een soort honger naar. De laatste keer, recent nog, kwamen er 1500 werknemers op af. We hebben ook contact met mensenrechtenorganisaties zoals Human Rights Watch, Amnesty en Artsen zonder Grenzen. Niet om hen te overtuigen, maar om te vertellen wat we doen. We hebben flinke stappen gezet, allemaal duwtjes in de goede richting. Maar er zullen altijd kwesties blijven oppoppen, het is een kwetsbare balans.’
Kijken jullie nog steeds weg bij het onwettige terugduwen van migranten naar niet-EU-landen?
‘Het Olaf-rapport ging over hoe ons agentschap met informatie over pushbacks omgaat, en niet of die ook daadwerkelijk plaatsvinden of niet. Maar goed: het begint ermee dat je medewerkers vertelt dat pushbacks niet tolerabel zijn, dat je niet mag wegkijken en dat je moet rapporteren. Ik steek niet onder stoelen of banken dat dit soms best lastig is. We werken als Frontex samen met de lidstaten, onder hun aansturing, en rapporteren is niet het eerste wat je doet. Je probeert problemen eerst bespreekbaar te maken en op te lossen, omdat je de volgende dag weer samen het veld in moet. Maar rapporteren hoort wel bij ons vak. Daarvoor heb je de eed of gelofte als ambtenaar afgelegd, dat je opstaat als het niet goed gaat.’
Zegt u daarmee dat Frontex nooit zelf betrokken is geweest bij pushbacks?
‘Dat weet ik niet. Ik kan niet praten over wat er voor mijn tijd is gebeurd. Wat ik wel weet, is dat er sinds ik hier zit geen enkele rapportage is geweest van pushbacks door ons. Maar dat maakt niet uit. Je moet pushbacks sowieso niet willen, in het kader van een geloofwaardige samenwerking. Daarom voer ik dit jaar een “dubbele rapportagelijn” in. Tot dusver werd een Frontex-wacht individueel uitgezonden naar het gastland en moest hij eventuele misstanden rapporteren aan dat gastland. Nu wijzen we per regio ook één Frontex-commandant aan, zodat onze grenswachten altijd iemand van ons hebben bij wie ze met hun verhaal terechtkunnen. Aan die persoon moeten onze mensen voortaan ook rapporteren. Maar let wel: ik heb geen onderzoeks- of disciplinaire bevoegdheid over de nationale grenswachten. Die verantwoordelijkheid blijft bij het gastland.’
Voelt u zich voldoende gesteund door de EU-landen? Ook Nederland weet heus wel dat onder meer Griekenland, Kroatië en Hongarije migranten soms met grof geweld terugjagen. Maar Den Haag kijkt liever weg, omdat die mensen anders naar Ter Apel komen.
‘Dit herken ik absoluut niet. In ons managementboard, bestaande uit EU-landen en de Europese Commissie, vindt wel degelijk een pittig gesprek plaats als er sprake zou zijn van zulk gedrag. Landen worden stevig bevraagd, op zowel effectiviteit als respect voor de fundamentele mensenrechten.’
De mensenrechtenfunctionaris van Frontex heeft geadviseerd te stoppen met de samenwerking met Athene vanwege de pushbacks. Waarom volgt u dit niet?
‘De mensenrechtenfunctionaris vraagt ons al jaren goed te kijken naar Griekenland en daar heeft hij, denk ik, gelijk in. Maar ik vraag me af of het beter wordt als we daar weg zijn. Ik ben constant met de Griekse autoriteiten in gesprek, zeker elke twee weken. Ik breng dan de incidenten onder de aandacht en zeg dat ik echt verwacht dat die serieus worden onderzocht en aangepakt. Maar ik ben in zekere zin afhankelijk van de Grieken.’
‘Er zijn ook gradaties in stoppen met de samenwerking. Ik zorg ervoor dat nu alle besluiten over Griekenland langs mijn bureau gaan. Omstandigheden waar een gerede kans op misstanden aanwezig is, doen we niet meer.’
De hoofdtaak van Frontex is grensbeheer. Dat gaat niet goed: vorig jaar kwam er een recordaantal illegale migranten de EU binnen. Waarom lukt dit niet?
‘Er zijn dingen die we niet in de hand hebben. We zien momenteel een sterke toename van de migratieroute over de Centrale Middellandse Zee en – hoewel in iets mindere mate - vanuit Afrika naar de Canarische Eilanden. Dat heeft te maken met de enorm grote hoeveelheid migranten en potentiële migranten op het Afrikaanse continent. Zij hebben vooral economische motieven en vluchten niet alleen, zoals voorheen, voor oorlog, crisis en natuurrampen. Deze vaak jonge mannen worden gefaciliteerd door mensensmokkelaars via de Sahara. Overigens wil ik vooral niet suggereren dat je grenzen ooit volledig onder controle hebt, vooral niet de zeegrenzen. Maritieme stromen zijn het moeilijkst te managen in ons vak. Maar we moeten wel leren en reageren op nieuwe ontwikkelingen.’
Heeft u daar voldoende middelen voor?
‘Wat we kunnen doen als Frontex is in zekere zin beperkt. Zo hebben we wel werkafspraken met niet-EU-landen als Moldavië en met de Westelijke Balkanlanden over grensbewaking, maar die bevatten een behoorlijk pakket aan eisen over fundamentele rechten en databescherming. Het lukt nog niet om zo’n wettelijk raamwerk af te spreken met Noord-Afrikaanse landen als Libië en Tunesië. Waarom niet? Dat moet u in Tunis vragen. Hier in Europa willen we wel, maar er zit weinig schot in de onderhandelingen.’
Wat kunt u wel doen?
‘Frontex wil graag grotere stukken zee in de gaten houden. Dan kunnen we tijdig EU-landen waarschuwen wat eraan komt, ook om levens te redden. We hebben nu negen vliegtuigen en drones, waarvan zeven boven de Middellandse Zee. De vliegtuigen kunnen elk acht uur vliegen. Ik zou graag meer en langer willen, maar vliegtuigen zijn de duurste middelen die we hebben. Ook zou ik graag vliegtuigen hebben die reddingsboten kunnen uitwerpen, maar die zijn nog schaarser en prijziger. En ik wil meer drones. Die kunnen zo’n achttien uur achtereen vliegen. Het klinkt veel wat we al hebben, maar de zee is groot. We richten ons daarom op die gebieden waar volgens risicoanalyses de kans het grootst is dat we er bootjes aantreffen.’
Hadden vliegtuigen met reddingsboten aan boord de grote scheepsramp bij het Griekse Pylos kunnen voorkomen? In 2023 zijn in totaal 2600 migranten verdronken in de Middellandse Zee.
‘Het is vreselijk, maar bij Pylos ging het om veel mensen die benedendeks vastzaten toen het schip zonk. Reddingsboten zijn een pleister, geen wondermiddel. Maar als je en twee of drie kunt uitwerpen, kun je wellicht toch veertig, vijftig mensen redden. Zo’n Pylos-ramp raakt ons allemaal. Ik was op werkbezoek in ons situation center en heb het schip zelf op de monitor gezien toen het werd ontdekt. Tegelijkertijd is het redden van mensen niet onze primaire taak, al doen we uiteraard wat we kunnen binnen ons mandaat van grensbewaking. Ik sta oprecht open voor een grotere rol als Frontex dat kan waarmaken én daarvoor wordt toegerust. Want het gaat niet vanzelf. Ik ben bereid mee te denken aan elk initiatief dat levens redt.’
Onlangs meldde het Duitse weekblad Der Spiegel dat Frontex de Libische kustwacht had gewaarschuwd om bootvluchtelingen te redden. In Libië zouden opvangkampen zijn waar migranten worden mishandeld en verkracht.
‘Der Spiegel heeft geen wederhoor gepleegd: pijnlijk en beschamend. Als wij bootjes zien op weg naar Europa, dan informeren wij normaliter de lidstaat waar ze op afkoersen: Malta, Griekenland of Italië. Maar als een boot in problemen is gelden internationale regels. Alle Middellandse Zeelanden hebben een eigen zone waar zij verplicht zijn reddingsoperaties uit te voeren. Wij waarschuwen dus de Libische kustwacht bij noodgevallen in hun zone, en tegelijkertijd ook de andere nationale kustwachten in de regio. Anders dan bij “mayday”-oproepen (SOS-oproepen, red.) hebben wij géén contact met de Libische autoriteiten.’
Bij de Europese verkiezingen in juni wordt een ruk naar rechts verwacht, mede omdat burgers de massamigratie zat zijn. Welke acties zou u politici aanraden?
‘Ik zou graag wel eens van hen willen weten: wat is de grote strategie voor het migratiebeleid? Daarover blijft het stil. Er wordt gereageerd op incidenten bij bijvoorbeeld Ter Apel, maar in mijn organisatie moet ik vier à vijf jaar systematisch vooruitdenken. Je moet een idee hebben waar je heen wilt. De rol van techniek wordt steeds belangrijker bij grensbeheer. En hét sluitstuk voor een geloofwaardig asielsysteem is de terugkeer. Daar moet de EU belangrijke stappen zetten, want het sentiment over migratie wordt versterkt door het gevoel dat ook mensen die onze bescherming niet nodig hebben niet terug hoeven. We moeten het gesprek met hun herkomstlanden doorzetten, want zij moeten hun landgenoten accepteren.’
Wordt hulp bij terugkeer jullie nieuwe kernactiviteit? Nu lukt dat maar in 22% van de gevallen.
‘Voor mij is terugkeer heel belangrijk, inderdaad. Samen met hulporganisaties werkt Frontex al met 37 herkomstlanden samen en we groeien naar vijftig. Maar er zit nog veel ruimte voor verdere verbetering. Zo doen we aan counselling, waarbij we met migranten de zaken op een rijtje zetten. Zo van: je mag hier niet blijven, is illegaliteit nu wat je wilt? Soms hebben mensen zo’n gesprek nodig, want ze hebben veel geld betaald aan mensensmokkelaars – vaak met behulp van familie. Ze durven niet naar hun dorp terug vanwege het gezichtsverlies. Er is het ego, soms het machogedrag. En we helpen ook bij de re-integratie om het leven in het moederland weer op te bouwen. Met een goed georganiseerde terugkeer beïnvloed je ook de verwachtingen in Afrika over het zogenaamde betere leven hier. En daarmee van het vertrek van weer nieuwe migranten.’