Felle kritiek op uitspraak dat huidskleur mag meewegen bij selectie reizigerscontrole

Gepubliceerd op: 5-10-2021

Etnisch profileren De marechaussee mag etnische kenmerken meewegen bij het selecteren van reizigers voor extra controle, bepaalde de rechtbank.
Niets minder dan kolonialisme. Dat verwijt advocaat Gerard Spong de rechtbank in Den Haag. De rechters oordeelden onlangs dat de marechaussee etnische kenmerken, zoals een donkere huidskleur, mag laten meewegen bij het selecteren van reizigers voor een extra controle. „Hoe komt het nou dat rechters gekleurde mensen af en toe de klos laten zijn? Dan denk ik toch dat dat neerkomt op een oude koloniale gedachte dat gekleurde mensen minder goed zijn dan witte mensen”, zei Spong in gesprek met de Surinaamse migrantenzender Stanvaste Radio.
Er zijn meer hiermee vergelijkbare reacties. „Met deze uitspraak heeft de rechtbank het idee in cement gegoten dat Nederlands zijn ook wit zijn betekent”, schreef Sinan Çankaya. Bestuurder Amma Asante sprak naar aanleiding van het vonnis op de website Nieuwwij van een „racistische overheid”. Een petitie tegen etnisch profileren aan de grens is ondertussen bijna 16.000 keer ondertekend.
Etniciteit kan onderdeel uitmaken van risicoprofielen die de marechaussee opstelt om mensen te selecteren voor de zogenoemde ‘Mobiel Toezicht Veiligheid-controles’. Die zijn gericht op reizigers uit landen die, net als Nederland, onderdeel uitmaken van de Europese Schengenzone voor vrij reizen. Binnen Schengen zijn permanente grenscontroles verboden. Daarom vinden gerichte controles plaats, op basis van de risicoprofielen. Deze aanpak dient om onrechtmatige immigratie, mensensmokkel en fraude met reis- en identiteitsdocumenten te bestrijden. Deze bevoegdheid is niet bedoeld om criminele activiteiten, zoals drugssmokkel tegen te gaan.
Politie
De voorbije jaren is er veel ophef geweest over etnisch profileren door de politie. Bij preventief fouilleren, om wapens en drugs op te sporen, worden vaak mensen met een donkere huidskleur gekozen. De politie heeft erkend dat dit tot stigmatisering leidt en onderneemt er actie tegen. In Amsterdam houden burgerwaarnemers toezicht op agenten om te kijken of zij zich bij fouilleeracties niet schuldig maken aan etnisch profileren.
De marechaussee stelt zich op het standpunt dat bij de controle op onrechtmatige immigratie etniciteit in het selectieproces wel mag worden meegewogen. Een woordvoerder gaf eerder het voorbeeld van een man met een paspoort uit een Afrikaans land die vanuit een ander Schengenland naar Nederland reist. Behalve huidskleur kan een risicoprofiel bestaan uit het dragen van een pak dat twee maten te groot is en ‘snel lopen’. „Als wij weten dat het in een bepaald deel van Afrika onrustig is, dan kan dat ertoe leiden dat iemand zich voordoet als zakenman om met een vals paspoort Nederland binnen te komen. Als hij zich dan ook nog zenuwachtig gedraagt, dan kan zo iemand uit de rij worden gehaald voor een controle”, zei een woordvoerder van de marechaussee destijds.
Een van de eisers in de rechtszaak was Mpanzu Bamenga uit Eindhoven. Dit voormalige gemeenteraadslid voor D66 diende een klacht in bij de marechaussee nadat hij op vliegveld Eindhoven uit de rij werd gehaald voor een controle. Volgens de dagvaarding van de eisers, waaronder ook Amnesty International en het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten (NJCM), is het hanteren van etniciteit als selectiecriterium in strijd met het discriminatieverbod. Hun advocaten betoogden dat in de praktijk, ondanks de andere selectiecriteria, etniciteit altijd de doorslag zou geven bij het kiezen van iemand voor een controle. De rechtbank noemt dat in het vonnis inderdaad „denkbaar”, maar beschouwt dat niet als een probleem. „Dat een bepaalde selectie-indicator (…) op enig moment beslissend is om wel of niet tot een selectie voor controle te besluiten, maakt die indicator niet om die reden de enige relevante of de meest zwaarwegende”, aldus de rechtbank.
De eisers stelden dat de marechaussee ook prima steekproefsgewijs zou kunnen controleren. Daar was de rechtbank het niet mee eens. Het is geen redelijk alternatief, aldus de rechters, omdat de marechaussee dan „onvoldoende informatiegestuurd” kan werken en de effectiviteit van het toezicht „sterk verminderen” zou.
Advocaat Spong wees er bij Stanvaste Radio op dat de Haagse rechters zich baseren op het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Dat bepaalt dat etnisch profileren wel is toegestaan als daar een ‘objectieve rechtvaardiging’ voor bestaat. Spong zei het niet eens te zijn met dit onderdeel van het EVRM. Wat hem betreft is etnisch profileren altijd uit den boze.
Volgens hoogleraar rechtssociologie Ashley Terlouw van de Radboud Universiteit in Nijmegen volgt Spongs standpunt in grote lijnen ook uit de internationale jurisprudentie. Zij wijst erop dat Europese rechters niet snel van mening zijn dat er voor rassendiscriminatie een objectieve rechtvaardiging bestaat. Ze vindt dan ook dat de Haagse rechtbank tot de verkeerde conclusie is gekomen.
„In het geval van een aanslag in Duitsland, waarbij daders met een Arabisch uiterlijk op de vlucht zijn, kan ik me er iets bij voorstellen – bijvoorbeeld dat de marechaussee dan tijdens een beperkte periode etniciteit mag meewegen bij de selectie van reizigers. Maar etniciteit structureel meewegen lijkt mij in strijd met het VN-Verdrag tegen rassendiscriminatie en alle daar uit voortvloeiende wetgeving en jurisprudentie”, zegt ze.
Minder effectief
De hoogleraar erkent dat een verbod op het meewegen van etniciteit het werk van de marechaussee minder effectief kan maken. Als bijvoorbeeld bekend is dat economische migranten uit Nigeria regelmatig van Rome naar Amsterdam vliegen, dan kan het selecteren op een donker uiterlijk tot meer aanhoudingen van ongewenste vreemdelingen leiden. Een niet-discriminerend alternatief, zoals iedere vijfde reiziger controleren, is dan waarschijnlijk minder effectief. Terlouw: „Dat kan zo zijn. Maar dat vind ik nog steeds geen rechtvaardiging om structureel donkere mensen uit de rij te halen.” Er zijn ook heel veel EU-burgers met een donkere huidskleur. Voor hen werkt dit erg stigmatiserend”, zegt Terlouw. Ze wijst er bovendien op dat die grotere effectiviteit lang niet altijd op gaat. „Ook witte mensen uit bijvoorbeeld Rusland kunnen over onjuiste papieren beschikken. Zij glippen er nu mogelijk makkelijker doorheen”, zegt ze.
De eisende partijen hebben een hoger beroep aangekondigd.