Etnisch profileren stoppen lukt niet met een cursus

Gepubliceerd op: 14-3-2023

Om een eind te maken aan etnische profilering door politie en douane is een verbod of een cursus niet voldoende. Het lukt pas als je beseft dat je denkfouten maakt en in de praktijk oefent met nieuwe routines, schrijft universiteitshoogleraar Naomi Ellemers.

Het gerechtshof in Den Haag besloot vorige maand dat de marechaussee geen gebruik meer mag maken van ‘etnisch profileren’ bij het uitvoeren van grenscontroles. Dat is het hanteren van criteria als huidskleur, nationaliteit, etniciteit, taal of geloof bij opsporing of handhaving, terwijl dat niet objectief te rechtvaardigen is. Al eerder verklaarde de marechaussee dat ze dit ook niet wil doen. Maar hoe zorg je dat het dan ook echt niet meer gebeurt?

Moeilijk uit te bannen
In de praktijk blijkt etnisch profileren een moeilijk uit te bannen verschijnsel. Agenten die dit doen hebben dikwijls helemaal niet de intentie om bepaalde etnische groepen vaker aan te houden. In hun beleving zoeken ze naar ‘verdachte personen’ en kijken ze daarbij vooral naar ‘verdacht gedrag’.

Hoogleraar Aldert Vrij van de University of Portsmouth is expert in bedrog en leugendetectie. Hij onderzoekt al tientallen jaren hoe politiemensen bepalen wie al of niet ‘verdacht’ is. Hij concludeert dat politiemensen denken te weten op welke aanwijzingen ze moeten letten, maar dat er geen bewijs is dat dit ook de juiste aanwijzingen zijn. Hun eigen inschatting van wat goed werkt klopt dus niet. Die misvatting is een veel voorkomend knelpunt, waar ook andere professionele beoordelaars, zoals rechters of toezichthouders, last van hebben.

‘Mensen beseffen wel dat er denkfouten bestaan, maar zijn overtuigd dat ze die fouten zelf niet maken’
Heel veel mensen hebben een ‘blinde vlek’ als het om dit soort denkfouten gaat. Onderzoek laat zien dat het idee goed bezig te zijn voortkomt uit goede bedoelingen. Daarbij wordt vaak vergeten te controleren of je ook daadwerkelijk handelt zoals je bedoelt. Mensen beseffen wel dat er denkfouten bestaan, maar zijn overtuigd dat ze die fouten zelf niet maken.

Confirmation bias
Dat werd ook aangetoond in een onderzoek onder hr-professionals. Zij bleken bij het beoordelen van kandidaten vooral te zoeken naar informatie die hun eerste indruk bevestigde. Toch dachten ze allemaal dat zij minder last van deze confirmation bias hadden dan hun collega’s. Het vertrouwen op de eigen professionaliteit en ervaring kan daarbij een extra valkuil zijn, die het moeilijk maakt jezelf te corrigeren.

Hoe controleer je dan of je goed zit? Je kunt eigenlijk alleen bepalen welke daderkenmerken voorspellende waarde hebben als je volledige informatie hebt. Een voorbeeld is een overzicht van alle pogingen tot terreuraanslagen op vliegtuigen van en naar Tel Aviv over tientallen jaren. Dat biedt niet alleen zicht op de daders die tijdig gepakt werden, maar ook op degenen wiens acties slaagden - omdat zij succesvol door de controles kwamen. Dat geeft een duidelijk daderprofiel, en inzicht in hoe vaak dat profiel het mogelijk maakte een aanslag te voorkomen.

Bij grenscontroles of aanhoudingen op straat ontbreekt zo’n volledig overzicht van geslaagde en verijdelde pogingen de wet te overtreden. Dat is dus een tweede knelpunt. Zolang je niet weet hoe vaak je ernaast zat, is het voor professionals veel moeilijker te ‘leren’ waar je op moet letten. Als je vooral een bepaalde groep mensen aanhoudt, waar af en toe een dader tussen blijkt te zitten, dan denk je ‘zie je wel’, dit is een goede manier om daders op te sporen. Maar dat weet je niet. Want alle mensen uit een andere groep die je niet aanhield, tel je dan niet mee. Terwijl zij misschien ook iets op hun kerfstok hebben. Zolang je die complete informatie niet hebt, weet je niet hoe vaak je oordeel niet klopte, en dus ook niet of het groepslidmaatschap werkelijk samenhangt met daderschap.

Onderzoek laat bijvoorbeeld zien dat gevangenen beter op de hoogte zijn van welke aanwijzingen feitelijk samenhangen met leugenachtig gedrag dan politiemensen of marechaussees. Omdat die gevangenen beter weten hoe vaak het lukte om de politie met succes te bedriegen.

Hoe kom je dan van dat etnisch profileren af? Vaak is de hoop gevestigd op een training of cursus, waarin mensen leren denkfouten te vermijden. Maar dat is nog niet zo gemakkelijk als het lijkt. In de Verenigde Staten werd onder duizenden politiemensen onderzocht wat het effect was van zo’n training, waarin ze ook hadden geoefend met een andere aanpak en nieuwe vaardigheden. Enkele weken na de training bleken veel agenten zich nog wel te herinneren wat ze hadden geleerd, maar in hun manier van werken was niets veranderd.

Ook in Nederland experimenteren politiekorpsen met trainingen tegen etnisch profileren, waarin agenten samen oefenen in virtual reality. Peter de Vries van Universiteit Twente onderzoekt deze trainingen, om vast te stellen welke onderdelen effectief zijn. Ook hier zijn er agenten die zelf denken goed bezig te zijn, maar toch van hun collega’s horen dat het nog wel beter kan.

Nieuwe werkwijze
Om etnisch profileren zoveel mogelijk uit te bannen, zijn een verbod of goede voornemens dus niet genoeg. Ook een training is niet voldoende. In de praktijk kun je denkfouten alleen tegengaan door een nieuwe werkwijze te volgen en die in te bedden in dagelijkse activiteiten. Waarbij je steeds toetst of dit echt helpt en elkaar corrigeert waar dat nodig is. Zo ontwikkel je nieuwe routines waarmee je etnisch profileren kunt vermijden.

Naomi Ellemers is organisatie- en sociaalpsycholoog en universiteitshoogleraar aan de Universiteit Utrecht.