Interview met Hans Leijtens, Directeur Frontex

Gepubliceerd op: 10-8-2023

Frontex wil het anders gaan doen op de Middellandse Zee: ‘De ambitie is nul doden, anders ben je geen knip voor de neus waard’

Na felle kritiek over illegale pushbacks, een verziekte cultuur en falen bij de recente scheepsramp in Griekenland, probeert de nieuwe baas, Hans Leijtens, orde op zaken te stellen bij het Europese grensbewakingsagentschap Frontex.

Peter Giesen9 augustus 2023, 19:14

Op internet kun je voor drie tientjes een ‘Fuck Frontex’-T-shirt kopen. Voor activisten is Frontex, het Europese agentschap voor grensbewaking, het symbool van een in hun ogen wreed en repressief Europees migratie- en asielbeleid, dat vluchtelingen en migranten dwingt de levensgevaarlijke oversteek over de Middellandse Zee te maken.

Frontex groeit snel, want Europa vindt de bewaking van zijn buitengrenzen belangrijk. In 2027 moeten er 10 duizend Frontex-grenswachters zijn, terwijl het jaarlijkse budget 1 miljard euro zal bedragen. Maar Frontex ligt ook onder vuur. In 2022 kwam het agentschap in een crisis terecht na een vernietigend rapport van Olaf, de antifraudedienst van de Europese Unie. Volgens Olaf was de cultuur op het hoofdkantoor in Warschau verziekt. Bovendien bevestigde Olaf wat media en mensenrechtenorganisaties al jaren zeiden: Frontex was betrokken bij illegale pushbacks, het ‘terugduwen’ van vluchtelingen en migranten, zonder ze de kans te geven om asiel aan te vragen. Informatie hierover werd op het hoofdkantoor verdoezeld. De directeur van Frontex, de Fransman Fabrice Leggeri, moest opstappen.

Zijn opvolger is de Nederlander Hans Leijtens (60), voorheen onder meer commandant van de Koninklijke Marechaussee. Hij trad aan in maart 2023 om orde op zaken te stellen, de cultuur in Warschau te verbeteren en ervoor te zorgen dat Frontex de rechten van vluchtelingen en migranten verbetert. Frontex moet veranderen, zegt hij, in zijn directiekamer in een glimmende, postcommunistische torenflat in een buitenwijk van Warschau.

Bent u bezig aan een charme-offensief?
‘Nee, zo zou ik dat niet willen zeggen. De grootste fout die ik zou kunnen maken, is suggereren dat we er al zijn, dat er geen probleem is. Dat is er namelijk wel. Mensen mogen van ons verwachten dat we ons aan professionele standaarden houden. Dat overstijgt het respecteren van de wet. Het gaat ook om de vraag: hoe ga je met migranten om? Maar ik verwacht niet dat ik op mijn woord word geloofd. Woorden zijn leeg als ze niet door daden worden gevolgd.’

Dus geen pushbacks meer onder uw leiding?
‘Dat kan ik niet zeggen, omdat ik niet iedereen aan een touwtje heb.’

In het verleden is het toch vaak zo gegaan dat een land als Griekenland migranten terugstuurde, terwijl Frontex de andere kant op keek?
‘Nee, dat bestrijd ik. We hebben nooit de andere kant opgekeken.’

Maar volgens Olaf heeft Frontex bewust een vliegtuig naar een ander gebied gedirigeerd zodat het geen getuige hoefde te zijn van Griekse pushbacks.
‘Dat weet ik niet, dat was voor mijn tijd. Het Olaf-rapport ging niet over de pushbacks zelf, maar over de manier waarop Frontex omging met de informatie daarover. Olaf zei: er is gemanipuleerd, er is niet toegestaan gedrag door leidinggevenden vertoond, mensen zijn onder druk gezet.’

U zegt: incidenten zijn altijd mogelijk, maar Frontex moet er fatsoenlijk mee omgaan.
‘We moeten heel transparant zijn, ook als we fouten hebben gemaakt. We moeten vertrouwen winnen. Dat krijg je niet, dat verdien je. Toen ik nog commandant was van de Marechaussee, ontsloeg ik elk jaar gemiddeld vijftig mensen. Niet omdat ik dat leuk vond, maar omdat ik dingen zag die niet konden. Ik geef dat voorbeeld om te laten zien dat er consequenties zijn als er dingen fout gaan.’

Op een beeldscherm in de situation room van Frontex vaart een tanker over de Middellandse Zee. De ogen van de Europese grensbewaking bevinden zich in Warschau. Vliegtuigen, drones en camera’s maken beelden van de Middellandse Zee, de Balkan en andere grensgebieden, 24 uur per etmaal. In Warschau worden ze bekeken en geanalyseerd.

Bij incidenten – zoals een schip in nood of een verdacht transport – worden de lokale autoriteiten gewaarschuwd. Zo zagen Frontex-medewerkers op 14 juni als eersten dat de trawler Adriana in moeilijkheden verkeerde voor de kust bij het Griekse Pylos. Ze alarmeerden de Griekse kustwacht, maar die wachtte lang met ingrijpen. Uiteindelijk zonk de Adriana, waarbij naar schatting 750 migranten en vluchtelingen verdronken.

De Ombudsman van de EU gaat onderzoek doen naar de rol van Frontex bij deze ramp. Had u niet meer druk moeten uitoefenen op Griekenland, zodat de Griekse kustwacht sneller in actie was gekomen?
‘Een vliegtuig van ons zag het schip, maar moest terug omdat de brandstof op was. Daarna werden we door Griekenland naar een ander incident gestuurd, ten zuiden van Kreta, waar tachtig mensen ronddobberden op een overbevolkt schip. Die zijn later gered door de Grieken. Toen dat onder controle was, zijn we alsnog naar Pylos gevlogen, maar toen was het schip al gezonken.’

U heeft niet het gevoel dat Frontex fouten heeft gemaakt.
‘Als ik dat gevoel had, had ik het eerder gezegd. Maar ik ga nu niets zeggen, omdat het onderzoek in handen van de Ombudsman is.’

In het verleden heeft Frontex zich vaak verdedigd door naar de lidstaten te wijzen, vooral naar Griekenland. Nationale kustwachten maakten zich schuldig aan pushbacks, niet Frontex zelf. Maar als lidstaten systematisch de grondrechten van migranten schenden, kan Frontex zich terugtrekken uit dat land. Vorige maand bepleitte de fundamental rights officer van Frontex, die erop toeziet dat de grondrechten van vluchtelingen en migranten worden nageleefd, een vertrek uit Griekenland. Zijn advies was onder meer gebaseerd op een reconstructie van The New York Times in mei 2023, die liet zien hoe de Griekse kustwacht een groepje migranten op Lesbos in een bootje zette en overdroeg aan de Turkse kustwacht.

U heeft dat advies vooralsnog niet opgevolgd. Waarom niet?
‘De fundamental rights officer benadert deze kwestie vanuit de grondrechten. Hij kijkt niet naar de rest: wat zou dat betekenen voor de effectiviteit van onze operatie? We hebben daar mensen, we hebben vliegtuigen, die zouden dan moeten vertrekken.’

Daardoor zouden ook mensenlevens in gevaar kunnen komen, zei u in het Europees Parlement. Maar hoe lang kun je doorwerken met Griekenland zonder medeverantwoordelijk te worden voor schending van de grondrechten?
‘Ik heb tegen de verantwoordelijke Griekse minister gezegd: je hebt wel te maken met iets wat geloofwaardigheid heet. Ik vind dat we langzaam maar zeker een punt punt benaderen waarop we moeten zeggen: oké, maar die geloofwaardigheid staat wel een beetje onder spanning nu. We zijn nu echt heel intensief met de Grieken aan het praten. Ik moet wel resultaten zien. Want anders komt de geloofwaardigheid en zelfs de legaliteit onder druk te staan.’

Als Griekenland zijn leven niet betert, is terugtrekking mogelijk?
‘Zeker.’

Volgens de Franse krant Le Monde werd Griekenland in de management board van Frontex, waarin de lidstaten zitting hebben, stilzwijgend gesteund omdat de Grieken het vuile werk opknappen en migranten tegenhouden.
‘Het is niet zo dat iedereen daar knikkend bij zit. Ook daar vinden discussies plaats over de legitimiteit en de legaliteit van optredens.’

Maar loopt u niet tegen een spanningsveld aan? Enerzijds moet u grondrechten van migranten respecteren, anderzijds willen de lidstaten van de EU de migratiecijfers omlaag krijgen.
‘Dat wordt wel vaker als een soort tegengesteld belang gezien, maar dat is het niet. Het is niet zo dat je ten koste van alles mensen wilt of mag tegenhouden. Daar zijn gewoon regels voor.’

Wat vindt u van de deal tussen de EU en Tunesië?
‘Als we niet de garanties krijgen dat fundamentele rechten worden geëerbiedigd, wordt het voor ons heel ingewikkeld om met Tunesië samen te werken. Met welk land dan ook, trouwens.’

Volgens Human Rights Watch werkt u wel samen met Libië. Bootjes met migranten worden onderschept door de Libische kustwacht, na een melding van Frontex, aldus Human Rights Watch. Zo werden migranten teruggebracht naar een land dat ook volgens Frontex zelf niet veilig is.
‘Wij geven alleen de posities door van schepen die in moeilijkheden verkeren. Als dat in de Libische search and rescue-zone is, geven we dat door aan Libië. Dat is ook onze plicht, anders zouden we met mensenlevens spelen. Andere gevallen zijn mij niet bekend.’

Human Rights Watch geeft een voorbeeld van een ngo-reddingsschip, de Sea Watch, dat geen signaal kreeg, terwijl de Libische kustwacht wel werd ingeseind.
‘Als een schip in moeilijkheden verkeert, worden alleen de overheidsdiensten geïnformeerd. Alleen als een schip onmiddellijk dreigt te zinken, gaat er een mayday-call uit naar alle schepen uit de buurt. Dat is gewoon hoe het geregeld is, niet alleen in Europa, maar in de internationale maritieme wetgeving.’

De discussie over de redding van migranten op de Middellandse Zee is de afgelopen jaren sterk gepolitiseerd. Hulporganisaties wordt verweten dat hun schepen als ‘veerdiensten’ naar Europa fungeren, terwijl Frontex en de nationale kustwachten door sommigen worden beschouwd als het harteloze gezicht van ‘Fort Europa’. De werkelijkheid is genuanceerd, blijkt onder meer uit Italiaanse cijfers. In 2022 werd bij aankomst over zee 54 procent van de migranten gered door de kustwacht, en 14 procent door ngo-schepen. Frontex was van januari tot juni 2023 betrokken bij bijna 24 duizend reddingen, volgens cijfers van het agentschap.

‘Het redden van mensen op zee is geen migratievraagstuk. Natuurlijk wordt het getriggerd door migratie, maar op het moment dat mensen op zee zijn, maakt het niet uit wat hun status is. Dan moet je ze gewoon redden. Ik denk ook dat de schepen van de ngo’s een belangrijke bijdrage leveren, omdat ze veel levens redden. Daar moet volgens mij niemand tegen zijn.’

Nul doden op de Middellandse Zee is uw ambitie, heeft u gezegd.
‘Misschien is dat onmogelijk, maar ik vind wel dat je die ambitie moet hebben, anders ben je geen knip voor de neus waard.’