Het is geen oorlog maar ook geen vrede’, schrijft de overheid in een boekje dat straks bij jou op de mat valt

Gepubliceerd op: 25-11-2025

achtergrond
Crisiscommunicatie De overheid stuurt een brochure aan 8,5 miljoen Nederlandse huishoudens met informatie over noodsituaties. Is dat effectief of vooral betuttelend? „De moeilijkheid is dat het boekje inzet op iets ongrijpbaars als oorlog.”

„Bewaar mij goed”, sommeert het donkerblauwe boekje dat vanaf dinsdag in ruim 8,5 miljoen Nederlandse brievenbussen wordt gestopt. Het gaat om Bereid je voor op een noodsituatie, een brochure die demissionair minister van Justitie en Veiligheid Foort van Oosten (VVD) afgelopen week presenteerde. „De kans op een noodsituatie of oorlog wordt groter. Het is op dit moment geen oorlog in Nederland, maar ook geen vrede.”

Zodat „heel Nederland meer aankan” worden in het boekje van zeventien pagina’s suggesties gegeven om het tijdens een noodsituatie drie dagen thuis te kunnen „volhouden”. „Stap 1: Stel je noodpakket samen. 2: Maak een noodplan. 3: Praat met elkaar en help elkaar.”

Ook voor de inhoud van het noodpakket bestaat een stappenplan. Dat begint met: „1: Kijk welke spullen je al in huis hebt. 2: Schrijf op wat je nog in huis moet halen. 3: Haal de ontbrekende spullen in huis.”

1: Kijk welke spullen je al in huis hebt. 2: Schrijf op wat je nog in huis moet halen. 3: Haal ontbrekende spullen in huis
Het laatste huis-aan-huis bezorgd boekje met raad van overheidswege dateert van 1961. Ten tijde van de Koude Oorlog werd onder meer geadviseerd om bij bombardementen liever onder een trap of in een kelder te schuilen dan in de gang of woonkamer, schrijft het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem. De kritiek toen en nu: de overheid stelt de zaken te simpel voor.

Er bestaan ook voorstanders. „Een goed begin”, zei Ralf van Vegten, oprichter van de BurgerReserve – een organisatie die mensen voorbereidt op noodsituaties – in Nieuwsuur. Hij droomt alvast van een stap verder dan de brochure: 130.000 ‘burgerreservisten’ voorbereiden op „stroomuitval, overstroming of eventueel zelfs oorlog”.

Schuilen
Hoe kwam het ‘noodsituatieboekje’ tot stand, waar is het goed voor en waar wringt het? Voorstanders van rampenbrochures verwijzen veelal naar Om krisen eller kriget kommer (In geval van oorlog of crisis). De recentste uitgave van dit knalgele, Zweedse boekje is van 2024 – de eerste uitgave stamt uit 1943. De Zweedse overheid rangschikt de veiligste onderkomens bij een luchtaanval, adviseert hoe zelf een bloeding te stoppen en garandeert: „Als Zweden wordt aangevallen, zullen we ons nooit overgeven.”

In een debat over de Defensiebegroting in februari 2024 stelde toenmalig BBB-Kamerlid en huidig demissionair staatssecretaris van Defensie Gijs Tuinman voor om, naar Zweedse voorbeeld, een boekje te publiceren. Enkele maanden later haalde een motie die pleit voor informatiecampagnes een brede Kamermeerderheid. In een rapport voor de Europese Commissie haalde ook de voormalige Finse president Sauli Niinistö het Zweedse boekje aan om te wijzen op de noodzaak te communiceren dat „burgers zichzelf 72 uur moeten kunnen redden […] wil Europa zich [kunnen] wapenen tegen bedreigingen en crises”.

In december vorig jaar kondigde het kabinet een vorm van crisiscommunicatie aan, waarbij een huis-aan-huisbrochure „een optie” werd genoemd. „Het is de eerste keer sinds lange tijd dat de overheid zich richting inwoners zo nadrukkelijk gaat uiten over de dreiging en de noodzaak tot het nemen van maatregelen”, schreven de ministers van Justitie en Veiligheid en Defensie aan de Tweede Kamer.

De Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid (NCTV) kreeg de leiding over de bewustwordingscampagne ‘Denk vooruit’. NCTV-ambtenaren reisden naar Zweden. Daar viel ze de alarmistische toon op van Om krisen eller kriget kommer. „Het zit in de Zweedse cultuur om je voor te bereiden op grote rampen”, zegt Josine Quist, communicatieadviseur en projectleider namens de NCTV. „Een groot deel van de bevolking woont er in afgelegen gebied, daar kijken ze niet op van stroomuitval. Bovendien is de dreiging van Rusland daar directer dan bij ons.”

De ambtenaren lazen ook een Deens noodsituatieboekje van vorig jaar. „Je kunt ons het beste vergelijken met de Denen”, zegt Quist. „Deense burgers zagen de overheid als een instantie waarvan je hulp kunt verwachten. Maar de overheid nam aan dat het voor burgers de normaalste zaak ter wereld was om jezelf voor te bereiden op een situatie waar de overheid er niet voor je is.” Dat werd onder Denen niet goed ontvangen, leerde Quist. De ambtenaren besloten: in het Nederlandse boekje moest duidelijk staan dat de overheid begrijpt hoe „ingewikkeld” het is dat de overheid er niet altijd is.

Betuttelend
Om het instapniveau van het boekje te bepalen, werd een representatieve groep van bijna 1.300 Nederlanders gevraagd hoe ‘weerbaar’ ze zijn. Hebben ze warme dekens in huis? Beschikken ze over een EHBO-diploma?

Bovendien leerde Quist dat je mensen alleen „stapje voor stapje kunt meenemen”. „Mensen die om water te besparen de kraan uitzetten bij het tandenpoetsen, vraag je ook niet om daarna direct met een emmer douchewater op te vangen,” zegt ze. En „we willen een optimaal effect. Dat is alleen bereikbaar als mensen zich in een situatie kunnen herkennen. Oorlog is niet zo’n een situatie, maar een grootschalige storing raakt mensen persoonlijk en is wel herkenbaar, dan kunnen ze de maatregelen nemen”.

Overheidscommunicatie hanteert normaliter taalniveau B1, maar dit keer was het eenvoudigere A2-niveau gewenst. „Hoe eenvoudiger, hoe beter we iedereen bereiken”, zegt Quist. „Doel is vooral dat mensen, ongeacht hun opleidingsniveau, de boodschap begrijpen en ervoor ontvankelijk zijn.” Er komen online vertalingen in, onder meer, het Engels, Pools, Arabisch, Turks, Chinees en Spaans.

Socioloog Beate Völker (verbonden aan de Universiteit Utrecht) begrijpt de „goede bedoelingen”, maar ziet obstakels. „’Kijk welke spullen je in huis hebt’ en het advies om het boekje met je buren door te nemen, zijn heel betuttelend”, zegt ze. „Bovendien is met elkaar praten te vrijblijvend als je wil benadrukken dat we het als gemeenschap samen moeten doen. Je kan concreter voorstellen om hulpbronnen te delen: maak afspraken om samen een noodradio te delen.”

Dat kan je van bovenaf opleggen, denkt Völker, zoals een trainer een sportteam enthousiasmeert: „In de sociologie heet dit collective efficacy (collectieve doeltreffendheid). Dat lukt alleen als iedereen een duidelijke rol op zich neemt, ook de overheid. Die kan aangeven dat ze bijvoorbeeld punten inricht met aggregaten met noodstroom.”

Corona
„De moeilijkheid van dit boekje is ook dat het sterk inzet op iets ongrijpbaars als oorlog”, vertelt Völker. „Het is lastig om daar concrete acties aan te koppelen. Wat heb je aan een noodpakket als je bij een ramp vaststaat op de snelweg?”

Socioloog Mark Levels (Maastricht University) herkent in het boekje „de Nederlandse traditie om elkaar vrij te laten”. Levels: „Net zoals de overheid tijdens corona veel adviezen gaf, maar weinig verplichtingen stelde, wordt ook nu vooral aandacht gevraagd voor wat allemaal kan.”

Over Nederland maakt de socioloog zich zorgen, zo schreef hij afgelopen maart in NRC. Hij deed samen met de Nederlandse Defensie Academie onderzoek naar sociale samenhang in tijden van crisis of hybride oorlog. Levels: „Wanneer bindingen tussen mensen verzwakken, dienen institutionele waarborgen als de steunberen van de samenleving. Politici maken regelmatig de rechtspraak verdacht en slechts vier verkiezingsprogramma’s bleven volgens de advocatenorde binnen de rechtsstatelijke grenzen.”

Tegelijkertijd blijkt uit CBS-cijfers over 2024 dat het vertrouwen in de politie, pers en rechters is toegenomen.

„Dit soort campagnes werken het beste in landen waar het vertrouwen in instituties hoog is”, zegt Levels. „In Finland, waar zo’n boekje goed werkt, nemen ze de vrije pers serieus, is er goed onderwijs en een redelijke mate van bestaanszekerheid. Er zijn minder breuklijnen in de samenleving die een tegenstander in een hybride oorlog kan uitbuiten.”